، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی:

میدان فردوسی در قلب تهران، اغلب با مجسمه بزرگ ایستاده فردوسی شناخته می شود. اما شاید کمتر کسی بداند که این میدان از چه زمانی ایجاد شده و از کی نام فردوسی بر آن و خیابان جنوبی اش نهاده شده است. به همین دلیل، حمیدرضا حسینی، دانش آموخته تاریخ و پژوهشگر و نویسنده در حوزه تهران، در گفت و گویی تاریخچه این میدان و نامگذاری آنرا شرح می دهد.

*چه زمانی تصمیم به ساخت میدانی به نام فردوسی گرفته شد و چرا؟

میدان فردوسی چند دهه بعد از خیابان فردوسی ساخته شد. تاریخ تشکیل خیابان فردوسی به سال ۱۲۸۴ قمری / ۱۲۴۶ خورشیدی بازمی گردد، یعنی در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، زمانیکه با تخریب حصار صفوی تهران، شهر گسترش یافت و مرز شمالی تهران از خیابان های امیرکبیر و امام خمینی امروزی و میدان توپخانه تا خیابان انقلاب امروزی پیش رفت.
بر اساس گزارشی که در روزنامه دولت ضد ایران از آغاز طرح توسعه تهران توسط ناصرالدین شاه انتشار یافته، میتوان حدس زد که محل آغاز این طرح احتمالا در میدان فردوسی امروزی بوده است، جایی که در آن زمان بخشی از صحرای وسیع شمال تهران به شمار می رفت.

*پس باید بپرسم خیابان فردوسی چه وقت ساخته شد؟

خیابان فردوسی امروزی بعد از اجرای طرح توسعه، شکل گرفت و به یکی از خیابان های محله اعیان نشین و تازه ساز دولت تبدیل شد. بخش های مختلف این خیابان، از میدان توپخانه تا میدان فردوسی، با نامهای مختلفی شناخته می شدند، همچون خیابان علاءالدوله، خیابان امین السلطان، خیابان باغ ایلخانی و خیابان سفرا. برای نمونه، بخشی از خیابان که سفارت خانه های آلمان، عثمانی و انگلیس در آن واقع شده بود، به خیابان سفرا معروف بود. اما بعدها، تمام خیابان به نام علاءالدوله خوانده شد. خیابان فردوسی تا سال ۱۳۱۳ «علاءالدوله» نام داشت، چون خانه ی علاءالدوله، حاکم تهران در زمان مشروطه، در شروع آن بود.
بمناسبت جشن هزاره فردوسی، شهرداری آنرا گسترش دادو به میدان امروزی فردوسی رساند.
( عکس از مجموعه کارت پستالهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است)
خیابان فردوسی در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. در ادامه و در دوره رضاشاه، خیابان های جدیدی در تهران راه اندازی و خیلی از خیابان های اصلی دوران قاجار تعریض شدند. خیابان علاءالدوله هم همچون خیابان هایی بود که به منظور تسهیل در تردد، بخصوص عبور و مرور خودرو ها، تعریض شد. از آنجائیکه دولت تصمیم داشت به منظور گرامیداشت شاعران بزرگ پارسی گو، خیابان ها و میدان ها را به نام آنان نام گذاری کند، این خیابان هم به نام فردوسی نام گرفت.

*نامگذاری خیابان ها به اسم شُعرای دیگر هم در همین زمان بود؟

بله، به همین ترتیب خیابان هایی به نام حافظ، سعدی، مولوی، خیام و ناصرخسرو نام گذاری شد.

*چه مکانهای تاریخی و سیاسی و فرهنگی مهمی در این میدان و خیابان وجود دارد؟

تعریض خیابان علاءالدوله سبب تخریب بخشی از بدنه و ساختمان های دو سوی خیابان شد، اما در عین حال، بناهای ارزشمندی هم در این خیابان شکل گرفت که همچون آنها میتوان به ساختمان پس انداز ملی اشاره نمود که امروزه محل موزه بانک ملی است. خیلی از بناهای دیگر خیابان فردوسی، هرچند که امکان دارد از نظر معماری چندان جلب توجه نکنند، اما به علت این که در دهه های ۱۳۲۰ و بعد از آن محل دفاتر احزاب سیاسی و مطبوعات بودند، اهمیت زیادی دارند. بعنوان مثال، ساختمان های در رابطه با روزنامه کیهان هم در این خیابان واقع شده اند.
سه سفارت ترکیه، آلمان و انگلیس هم از مکانهای تاریخی مهم در خیابان فردوسی به شمار می روند. باآنکه ساختمان های سفارت ترکیه و آلمان نوسازی شده اند، اما ساختمان های قاجاری سفارت انگلیس همچنان حفظ شده اند. جالب است که بدانید این سفارتخانه همان محلی است که در جریان جنبش مشروطه، هزاران نفر از مردم تهران در آن بست نشستند و خواستار برقراری نظام مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی شدند.

*پس میدان و خیابان فردوسی همزمان ساخته نشدند، میدان فردوسی چطور شکل گرفت؟

یکی از اقدامات مهم در دوره پهلوی اول، پر کردن خندق دوره ناصری و گسترش شهر تهران بود. خندق شمالی تهران که هم اینک با خیابان انقلاب هم راستا است، در واقع بعد از پر کردن این خندق بود که خیابان انقلاب شکل گرفت. سپس خیابانی به نام فیشرآباد در امتداد خیابان فردوسی راه اندازی شد که امروزه به نام خیابان سپهبد قرنی شناخته می شود. همان گونه که می دانیم، میدان فردوسی در تقاطع خیابان های انقلاب، فردوسی و سپهبد قرنی واقع شده است. این میدان یکی از میدان های مهمی است که در دوره پهلوی اول ساخته شد و از همان اول نام فردوسی بر آن نهاده شد.

*از اول به همین شکل بود؟ و این مجسمه داخل میدان نصب شد؟

خوشبختانه تصاویر قابل توجهی از میدان فردوسی در دوره پهلوی اول و بعد از آن در اختیار داریم که تحولات این میدان و ساختمان های اطراف آنرا به خوبی نشان می دهند. یکی از نکات جالب توجه در این تصاویر، تغییرات مجسمه فردوسی در مرکز میدان است. اولین مجسمه فردوسی در سال ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب گردید. این مجسمه، اثر رأس بهادر ماترا، هنرمند هندی بود و بعنوان هدیه ای از جانب پارسیان هند به ایرانی ها تقدیم شد. اما از آن جا که این مجسمه به شکل نشسته طراحی شده بود، با ابعاد میدان فردوسی هماهنگی نداشت و در نتیجه، چند سال بعد مجسمه به مقابل دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد. مجسمه سوم درحال ساخت در کارگاه صدیقی
مجسمه دوم در سال ۱۳۳۸ در میدان نصب گردید و در سال ۱۳۵۰ جای خویش را به مجسمه کنونی داد. مجسمه سوم توسط استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شده که هنوز در جای خود باقی است.