صد کادو: چهارشنبه سوری و آداب برگزاری آن از گذشته تا حالا به بخش مهمی از فرهنگ مردم تبدیل گشته است که البته شماری از آنها در زندگی اجتماعی مردم امروز ایران منسوخ شده اند و شماری هم که بازمانده اند با از دست دادن مفهوم اولیه خود گرفتار تغییرات جدی شده اند. موضوعی که بهانه ای شد تا یک پژوهشگر فرهنگ عامه ضمن ارائه توضیحاتی درباره ی این تفاوت ها، درعین حال درباره ی رسم و رسومی صحبت کند که اینروزها کمتر اثری از آنها را شاهد می باشیم.
یاسمین مجتهدپور در گفتگو با ایسنا، در رابطه با نام گذاری جشن «چهارشنبه سوری»، اظهار داشت: همان گونه که می دانیم در ایران باستان، سال ۱۲ ماه بود و هر ماه ۳۰ روز داشت. هر سال ۵ روز و اندی کمتر از یک سال خورشیدیِ کامل بود. این ۵ روز را که «اندرگاه» یا «پنجه» می نامیدند و بعدها به پنجه ی دزدیده و در عربی به «خمسه مسترقه» معروف شد که به پایان ماه اسفند می افزودند. بخش کردن ماه به هفته و نامیدن روزهای هفته به شنبه، یکشنبه و… در دوره اسلامی در گاه شماری ایران رایج شد.
او افزود: در زبان و ادبیات فارسی «سور» به مفهوم جشن و شادی است و البته در بعضی زبان ها و گویشهای ایرانی مانند کُردی به معنای سرخ هم به کار می رود. قدیمی ترین سند مکتوبی که به برگزاری این جشن اشاره می کند، کتاب «تاریخ بخارا» است که از این جشن با نام «شب سوری» یاد کرده. پس نام چهارشنبه سوری ترکیبی است از دو واژه «چهارشنبه» که پنجمین روز هفته است و «سوری» که واژه ای پهلوی و به معنای جشن است. برخی سوری را «سرخی» هم معنا کرده اند و آنرا برگرفته از شعله های سرخ آتش می دانند.
مجتهدپور در رابطه با تغییرات جشن «چهارشنبه سوری» از گذشته تاکنون، توضیح داد: بعضی از محققان این جشن را بازمانده جشن «فروردگان» می دانند که در آن زرتشتیان هرساله در ۵ روز قبل از پایان سال و ۵ روز بعد از آن، میزبان فروهرهای درگذشتگانشان هستند و به این منظور، بر بام خانه هایشان آتش می افروزند تا آنها را به سمت خانه راهنمائی کنند.
او اضافه کرد: از سویی عرب ها روزهای چهارشنبه را مانند روز سیزدهم هر ماه، نحس و بدشگون می دانستند. به همین خاطر گروهی از صاحب نظران عقیده دارند که ایرانی ها صدر اسلام هم به جهت اینکه شومی و نحسی چهارشنبه آخر سال را که از نظر آنها از هر چهارشنبه دیگری بدشگون تر بوده را از خود دور کنند، شبِ قبل از آنرا جشن می گرفتند و آتش می افروختند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه ضمن اشاره به این که شیعیان به این جشن رنگ مذهبی هم داده اند، اظهار نمود: برخی هم سبب پیدایی رسم آتش افروزی در جشن «چهارشنبه سوری» را به قیام مختار ثقفی و خون خواهی از قاتل امام حسین(ع) نسبت می دهند.
به قول او در بعضی نقاط ایران مانند اصفهان، کرمان، بیرجند، تایباد و… دست کم از دوره صفوی مراسم چهارشنبه سوری در آخرین چهارشنبه ماه صفر برگزار می شده است و آنرا فرصتی برای دفع بلا می دانسته اند.
مجتهدپور افزود: مهم ترین اصل در شب چهارشنبه سوری، برافروختن آتش، پریدن از روی آن، جشن و شادی جمعی، تفأل، بخت گشایی، دفع بلا و پخت خوراک ویژه این شب بوده. شماری از این رفتارهای آیینی در زندگی اجتماعی مردم امروز ایران منسوخ شده اند و شماری هم که بازمانده اند معنی و مفهوم اولیه خویش را از دست داده و دیگر نقش و کارکرد گذشته را ندارند.
او در این حوزه به ذکر مثالی پرداخت و اظهار نمود: از دوره ناصرالدین شاه پدیده «آتش بازی» از جانب فرانسوی ها به جشن چهارشنبه سوری افزوده شد که در ابتدا فقط برای سرگرم کردن شاه بود، اما بعدها مردم هم در آن سهیم شدند و رفته رفته به ترقه بازی و استفاده از مواد منفجره ترسناکی که امروزه شاهد آن هستیم، تبدیل شد و اصل آن فراموش شد.
این پژوهشگر فرهنگ عامه با تکیه بر این که آداب اصلی چهارشنبه سوری در سرتاسر ایران یکی است، اظهار داشت: البته بعضی از آئین ها با عنایت به موقعیت جغرافیایی، جلوه های گوناگونی پیدا کرده اند. برجسته ترین کارکرد جشن چهارشنبه سوری و بخصوص آئین آتش افروزی، شکل دهی گروههای اجتماعی از اعضای خانواده گرفته تا آشنایان و همسایگان و همینطور تجدید و تحکیم هویت ملی و فرهنگی ایرانی است.
او با اشاره به اینکه متفاوت ترین مراسم «چهارشنبه سوری» در آذربایجان برگزار می شود، افزود: البته همانطور که ذکر شد امکان دارد این رسم هم تغییراتی کرده و یا فراموش شده باشد، اما شیوه برگزاری آن به این صورت بود که در بعضی مناطق غربی کشور، بخصوص آذربایجان در چهار غروبِ سه شنبه های پایانی سال جشن هایی برگزار می شد. در ایلخچی از ۵ هفته مانده به چهارشنبه سوری، هر عصر سه شنبه، روی بام ها آتش روشن می کنند و خاکستر و مانده های آنرا به کوچه می ریزند و می گویند: «سحره قیزیل، سحره قیزیل» و در هفته پنجم که خودِ چهارشنبه سوری است، از خاکسترهایی که پایین ریخته اند، دور بام ها خط می کشند و اعتقاد دارند که تا سال دیگر از مزاحمت جانوران شرور در امان خواهند بود.
مجتهدپور افزود: اولین چهارشنبه مقدس اسفند در باور عامه مردم آذربایجان، «چهارشنبه اَزَل» نام دارد. این چهارشنبه به نام هایی همچون «اول چَرشنبه»، «گوزَل چَرشنبه»، «سو چَرشنبه سی» (چهارشنبه آب) و «سولار نوروزو» هم معروف است. مردم اورمیه و اردبیل به آن یالانچی (دروغی) هم می گویند. این اعتقاد وجود دارد که چون در این روز، آوازهای در ارتباط با آبان و آوازهای خشکسالی خوانده می شود، ایزد آب در سال نو، آبِ مورد نیاز آنها را تأمین خواهد نمود.
او اضافه کرد: دومین چهارشنبه پایان سال در آذربایجان «اود چَرشنبه سی» (چهارشنبه آتش) نام دارد که در پیوند با اعتقادات کهن و جشن های گرامیداشت خورشید و آتش است. دومین چهارشنبه اسفند را در ارومیه «موشدولوخچی» (خبرخوب دهنده) و در مشکین شهر «کول چهارشنبه» (چهارشنبه خاکستر) می گویند که نوعی تحقیر و توهین به زمستان است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه اظهار داشت: سومین چهارشنبه آخر سال در آذربایجان «چهارشنبه باد» نام دارد که به چهارشنبه بیدارکننده کولاک و در بعضی روستاهای مغان به «چهارشنبه حیدر» مشهور است. بر مبنای باوری کهن، بادی که در چهارشنبه بیدار می شود، زمین را درنوردیده و آب و آتشِ بیدار شده را به حرکت وا می دارد. سومین چهارشنبه را در ارومیه «غورچی» (حقیقی) و در مشکین شهر «کول چهارشنبه» می گویند که نوعی دلجویی از زمستانِ در حال کوچ است.
به قول او چهارشنبه پایانی سال در بین مردم به نام هایی مثل چهارشنبه آخر، چهارشنبه خاک، چهارشنبه زمین و چهارشنبه سوری معروف است.
مجتهدپور اظهار داشت: در گذشته این باور وجود داشت که با زنده شدن آخرین عنصر از عناصر طبیعی در آخرین چهارشنبه سال، آب، آتش، باد و خاک، قوت بیشتری می یابند و به منظور رهانیدن انسان ها از فقر، قحطی و سختی ها، نیرو و قدرتی دوچندان پیدا می کنند.
وی در ادامه به چند نمونه از رسم های کمتر شناخته شده در چهارشنبه سوری اشاره نمود و توضیح داد: بر مبنای باوری کهن، در شب چهارشنبه سوری کل طبیعت، همچون آب، نو می شود. برپایه این اعتقاد، آذربایجانی ها آب کهنه را از خانه ها بیرون ریخته، ظرف ها را با آب تازه می شویند. همینطور روز چهارشنبه، قبل از طلوع آفتاب، بر سرِ چشمه می روند و آب تازه برمی دارند، دست و رویشان را می شویند و ضمن خواندن شعری در ارتباط با چهارشنبه از روی آب می پرند. جراحت های زخمی شده ها را هم با این آب می شویند، چونکه اعتقاد دارند این آب درمان تمام دردها است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه به بیان برخی آداب و رسوم چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران که به بخشی از فرهنگ مردم تبدیل گشته است اشاره نمود و اظهار داشت: بلاگردانی و بیماری زدایی، بخت گشایی و گره گشایی، ترکه زنی، برکت زایی، کوزه شکستن، فال گوش، پختن آش و شال اندازی بخش مهمی از آئین های این مناسبت هستند که البته شنیدن نام بعضی از آنها شاید برای نسل جوان تازگی داشته باشد.
وی در ادامه به توضیح بعضی از این آئین ها پرداخت و در رابطه با آئین «برکت زایی»، اظهار داشت: در بعضی نقاط ایران، به اسطوره ای به نام «چارشنبه خاتون» بر این باورند که با آب و برکت در پیوند است. چارشنبه خاتون زنی است بلندقامت، باهیبت، سبزه رو، با ابروانی کمانی و چشم های مشکی که جامه ای سپید بر تن دارد. مردم گیلان، بخصوص تالش طبق سنتی کهن، در این شب مقداری از غذاهای خویش را در ظرفی می گذارند و پشت در خانه یا اتاق قرار می دهند تا «چارشنبه خاتون» که بهمراه نیاکانشان می آید، برایشان خیر و برکت بیشتری بیاورد. در تکاب آذربایجان هم خاتون چهارشنبه برکت رسان خانه هاست؛ ازاین رو آنها به دیوارهای انبارِ آردشان، کمی آب می پاشند و با آرد، شکل زنی را روی آن می کشند که دیگی در برابرش است و کفگیر پلو در دست دارد. مردم شفت (استان گیلان) هم باور دارند که در چهارشنبه سوری هر سال، «چارشنبه خاتون» می آید و داخل چاهِ خانه ها می رود؛ از این رو، سر شب به کنار چاه می روند و او را صدا می زنند و نذری خویش را از او تقاضا می کنند.
«شال اندازی» و یک خواستگاری متفاوت در چهارشنبه سوری
مجتهدپور همینطور در رابطه با رسم «شال اندازی» بیان نمود: در خیلی از نقاط ایران، مراسمی وجود داشت با نام «شال اندازی» یا «کجاوه اندازی» که در حال حاضر تنها در مناطق محدودی (به ویژه در روستاها) برگزار می گردد. برای مثال، در آذربایجان در روز چهارشنبه سوری، بچه ها و جوان ها به بام خانه های همسایه یا اقوام می روند و کمربند پارچه ای یا دستمال به درون اتاق آویزان می کنند. به این کار آویزان کردن کمر «قورشاق آتماخ / ساللاماق» می گویند. صاحب خانه ها در دستمال آنها شیرینی و آجیل چهارشنبه سوری و گاه تخم مرغ، جوراب و… می گذارند و برمی گردانند. اگر پسری دختر صاحب خانه را بخواهد، به گوشه دستمال گره ای زده و آویزان می کند؛ پدر و مادر در صورت رضایت، گره را باز کرده و به مچ دختر می بندند و اگر راضی نباشند، شیرینی و آجیل می گذارند و برمی گردانند.
او افزود: در بیشتر نواحی تالش هم اشخاصی مانند نوروزنامه خوان ها شب چهارشنبه سوری، به درِ خانه دیگران می رفتند و به شکل پنهانی دستمالی که یک گوشه آن مقداری گل بنفشه و پامچال بسته شده بود را از شکاف در و یا پنجره به درون خانه می انداختند. صاحب خانه آنرا برمی داشت و بدون کوشش برای شناسایی صاحب آن، هدیه ای در گوشه دستمال می بست و آنرا پس می داد.
وقتی «فال گوش» می ایستند که فال بگیرند!
این پژوهشگر فرهنگ عامه در ادامه در رابطه با رسم «فال گوش» هم توضیح داد: در خراسان و بسیاری جاهای دیگر، کسانیکه حاجتی دارند، نیت می کنند و سر چهارراه یا پشت درِ اتاقی فال گوش می ایستند و به حرف اولین عابری که از کنار ایشان می گذرد، توجه می کنند و آنرا در استجابت مراد خود به فال بد یا خوب می گیرند. پسرهای جوان اردبیلی این امر را با عنوان «قورشاخ آتماخ» انجام می دادند.
به قول او مردم گروس (بیجار) اعتقاد دارند که اگر شب چهارشنبه سوری کسانیکه مرادی دارند، بر پشت بام ۳ یا ۷ همسایه فال گوشی کنند، از محتوای گفتار آنان توفیق و ناکامی خویش را حدس می زنند.
مجتهدپور با اشاره به اینکه این گونه فال بینی را اشخاص هم برای خود و هم برای دیگران انجام می دهند، اظهار نمود: برای مثال در روستای جنت رودبار، برخی نیت کرده و بدون اطلاع قبلی و سرزده به خانه یکی از اهالی روستا می روند تا برای او فال بگیرند. برای این کار، از خانه خود که حرکت کردند، گوش هایشان را با انگشت یا پنبه می گیرند تا هیچ صدایی به گوش آنان نرسد؛ وقتی به خانه شخص مورد نظر رسیدند، گوش خویش را باز می کنند و اولین کلمه ای را که شنیدند، تفسیر می کنند.
او اضافه کرد: زنان روستای گرجیِ شاهرود اعتقاد دارند به جهت اینکه فال گوشی عاقبت خوشی داشته باشد، بهتر است مقداری نُقل یا خرما در دستشان بگیرند. دختران بختیاری هم با چوب نیم سوخته از خانه بیرون می روند و فال گوش می ایستند. بعضی از آنها هم نذر می کنند و در این شب، شیرینی یا آجیل می خرند و بعد از گذشتن از آتش، در بین حاضران تقسیم می کنند و از گفتار آنان فال می گیرند.
categories & tags
In جشن, جشنواره, کادو, هدیه
By جشن, فرهنگ, كتاب, هدیه