فرهنگ ركن سوم در روابط بین الملل؛ استفاده ابزاری ابرقدرت ها از فرهنگ در توسعه روابط بین الملل

صد کادو: امروزه در روابط بین الملل، از فرهنگ استفاده ابزاری شده است؛ به ویژه پس از جنگ دوم جهانی که در خدمت سیاست و قدرت قرار گرفت.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: محمدمهدی سیدناصری، مترجم، مدرس و پژوهشگر حوزه حقوق و روابط بین الملل و نویسنده در یادداشتی به مسئله اهمیت فرهنگ در توسعه روابط بین الملل پرداخته است.
سیدناصری کتاب هایی چون «آشنایی با سازمان های بین المللی به زبان ساده»، «مقررات حاکم بر معاملات اوراق بهادار در ایران و امارات»، «سازمان ملل متحد را بهتر بشناسیم: ۹۳ پرسش و پاسخ درباره سازمان ملل متحد به انضمام متن منشور سازمان ملل متحد»، «قتل ناشی از اشتباه در حقوق کیفری: ماهیت و ضمانت اجرای قتل ناشی از اشتباه در حقوق کیفری ایران»، «گروه ویژه اقدام مالی (FATF) را بهتر بشناسیم: ۴۸ پرسش و پاسخ درباره گروه ویژه اقدام مالی به زبان ساده» و «دیوان بین المللی دادگستری را بهتر بشناسیم: ۴۸ پرسش و پاسخ درباره دیوان بین المللی دادگستری به انضمام متن اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری» را در کارنامه پژوهشی خود دارد.
او یادداشت خودرا برای انتشار به خبرگزاری مهر سپرده است.
مشروح متن این یادداشت در ادامه می آید:
فرهنگ مجموعه ای پیچیده از علوم، دانش ها، هنرها، افکار، اعتقادات، قوانین و مقررات، آداب و رسوم، سنت ها و بطور خلاصه کلیه آموخته ها و عاداتی است که یک انسان به عنوان عضو جامعه گرفتن می کند. در حقیقت فرهنگ چیزی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و از محلی به محل دیگر می رود. علم روابط بین الملل به بررسی روابط بین کشورها، سازمان های دولتی، سازمان های غیر دولتی مستقل، سازمان های مردمی و چند ملیتی می پردازد. باتوجه به گسترش ابعاد روابط بین کشورها شامل روابط سیاسی، تجاری، فرهنگی و غیره نیاز به آشنایی با علم روابط بین الملل به یکی از ملزومات مورد نیاز همه کشورها و دولت ها به شمار می آید.
روابط بین الملل به عنوان یک پدیده علمی، دارای ارکان مختلفی است که یکی از رکن ها، فرهنگ به عنوان اعتقادها، سنت ها و عادت های هر ملت است. به نحوی که گروهی از نظریه پردازان روابط بین الملل همچون هانتینگتون، فرهنگ را عامل تنش های بین المللی می دانند و در مقابل آنها گروهی دیگر فرهنگ را عامل همگرایی های بین المللی می دانند.
به جرأت می توان اظهار داشت که فرهنگ برای موجودات بشر مهمست اما استفاده از آن به عنوان یک ابزار تحلیلی می تواند مشکل ساز شود. فرهنگ مفهومی چند وجهی است که بیش از آن در شیوه هایی مبهم و شهودی استفاده می نمایند. این میان چالش اصلی صمیم گیری درباره این است که فرهنگ چیست و محدود کردن نفوذ آن چگونه خواهد بود. فرهنگ را هیچ وقت نمی توان بطور جامع و کامل تعریف کرد این امر تا حدودی به این دلیل است که فرهنگ بسیار پیچیده و پویا است. در عمل، دیدن از زوایای هزار توی فرهنگ نیازمند شناخت نهادها و مظاهر هویت فرهنگی است: تصاویر، مفاهیم، هنجارها، ارزش ها و روش هایی که بنظر می رسد در تعیین حیات سیاسی یا بین المللی حائز اهمیت می باشد. بدین سبب اندیشیدن درباره فرهنگ در حقوق روابط بین الملل باارزش است.
در حوزه مطالعات بین الملل غالباً قدرت مادی و سخت هسته اصلی و تعیین کننده میزان قدرت و نوع روابط میان دولت ها بوده است. اما بعد از جنگ سرد، قدرت مادی به تنهایی پاسخ گوی نیاز جوامع بشری نیست و شکل دیگری از قدرت که پایه های آنرا مبانی ارزشی و هویتی و فرهنگی تشکیل می دهد، اهمیت بیشتری یافته است. فرهنگ و روابط فرهنگی چنان در ابعاد همه جانبه زندگی دولت و ملت ها تنیده شده است که امروزه روابط بین الملل را روابط میان فرهنگ ها تعبیر می کنند. در عصر حاضرکشوری موفق است که بتواند بوسیله فرهنگ، ارزش و ایدئولوژی خود اندیشه و ترجیحات دیگر دولت ملت ها را تحت تأثیر قرار داده و گفتمان و نظم بین الملل را در جهت مبانی فرهنگی ارزشی خود هدایت کند.
با توجه به آنچه از تعریف فرهنگ گفته شد مفهوم فرهنگ امری دشوار و پیچیده است. اما باید گفت هر معنایی که از فرهنگ داشته باشیم یک معنای کلی در آن نهفته است و آن رشد و بالندگی است. باتوجه به این تعریف، می توان اظهار داشت که در تحولات بین المللی در ادوار مختلف تاریخی، فرهنگ نقش اساسی در تحولات داشته است. از آنجائیکه فرهنگ به عنوان یک ابزار مناسب برای دخالت در کشور دیگری کاربرد دارد، کشورها از این مساله به خوبی بهره برده اند. دین و مذهب به عنوان یک شاخص فرهنگی همیشه در ایفای مناقشات بین المللی کار ساز بوده است.
مسلمانان و مسیحیان از این عامل به خوبی استفاده کردند. حالا که امروزه فرهنگ رکن سوم سیاست خارجی کشورها را تشکیل می دهد، کشورها با آگاهی از مسأله کاهش اقتدار حاکمیت ها تلاش می کنند که از این مساله به نحو مطلوب استفاده کنند. روابط فرهنگی تا آنجا پیش می رود که مقدمات همکاریهای منطقه ای را فراهم می آورد و کشورها با توجه به این پیوند فرهنگی درصددند که همکاریهای خودرا به حورزه های مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی تسری دهند. اتحادیه اروپا نمونه ای از یک اتحادیه موفق است که همکاریهای این اتحادیه را باید مدیون اتحاد مقدس قرن ۱۷ و فرهنگ تقسیم منافع جست وجو کرد. با روندهای جهانی شدن و دهکده جهانی مک لوهان کشورهای پیشرفته با بهره بردن از مدرن ترین تکنولوژی های مدرن خود تلاش می کنند که فرهنگی پذیرا و موفق عرضه کنند. خرده فرهنگ ها نیز از طرف دیگر بر اثر کاهش حاکمیت دولت ها از آزادی عمل نسبی برخوردار شدند.
روند جهانی شدن آزمونی خواهد بود برای تمدن ها. در این آزمون نخبگان سنتی و مدرن در یک تقابل رو در روی قرار خواهند گرفت. فرهنگ به دو صورت تعریف شده است. یک تعریف آنرا سیستمی از نمادها و معانی می داند که نظام زندگی انسان را معنا می بخشد. برمبنای این تعریف فرهنگ برابر با خرد جمعی مشترک است. این نگاه موجب می شود معانی بین الاذهانی از فرهنگ در جهان خلق شود و همگان به فهم و تفسیر آن بپردازند.
امروزه در روابط بین الملل، از فرهنگ استفاده ابزاری شده است؛ به ویژه پس از جنگ دوم جهانی که در خدمت سیاست و قدرت قرار گرفت. در این دوره، روابط بین الملل سمت و سوی امنیتی و اقتصادی پیدا کرد و فرهنگ به خاطر تسلط پوزیتیویسم که به قدرت مادی توجه نشان میدهد به حاشیه رفت. معادلات این دوره نشان داده است که، فرهنگ تا زمانی در مناسبات بین الملل مؤثر است که به تامین اهداف امنیتی و اقتصادی قدرت ها کمک نماید. البته فرهنگ نقش ابزاری مثبت هم می تواند داشته باشد؛ یعنی این که در خدمت صلح و تفاهم میان کشورها باشد. یکی از دلیلهای وجودی سازمان علمی و آموزشی و فرهنگی سازمان ملل متحد؛ یونسکو هم همین است و می تواند حداقل به عنوان ابزار صلح در روابط بین الملل مورد استفاده قرار گیرد. آنچه مسلم است؛ امروزه اما به فرهنگ فراتر از ابزار نگاه می شود و فرهنگ نقش زیربنایی پیدا کرده است. هانتینگتون معتقد می باشد فرهنگ پس از دوران جنگ سرد نقشی اساسی داشته و دولت های ملی را در خود مستحیل می کند. این دیدگاه صورتی تنازعی دارد و تحولات پس از جنگ سرد نشان داد که او چندان هم بیراه نگفته است. دیدگاه دیگر نقشی مثبت برای فرهنگ قائل است؛ که زیربنای تأسیس سازمان هایی مثل یونسکو را هم همین نگره تشکیل می دهد. دیدگاهی مثل نظر فوکویاما هم وجود دارد که از همسان سازی فرهنگی و به قولی الگوی لیبرال دموکراسی سخن می گوید که فراگیری آن به مدلول اختتام تاریخ خواهد بود.
فرهنگ ابزار دیپلماسی است؛ امروزه با بهره گیری از ابزار ارتباطات عرصه های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و تکنولوژی، جهانی می شوند. در بین انواع دیپلماسی نوین شامل دیپلماسی عمومی، دیپلماسی رسانه ای و دیپلماسی آموزش، دیپلماسی فرهنگی از اهمیت ویژه ای برخوردارست. دیپلماسی فرهنگی به کشورها اجازه می دهد که با استناد به عناصر کلیدی و نفوذ دولت های خود، بطور مستقیم با مخاطبان خارجی، به انضمام مردم معمولی و رهبران افکار، در ارتباط باشند. نفوذ روی توده های خارجی و آوردن آنها به صحنه بین المللی، بمنظور فراهم آوردن فشار مؤثر به دولت های آنها، در نظر گرفته می شود.
دیپلماسی فرهنگی پروسه مؤثری است که در آن فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می شود و خصوصیات منحصر به فرد فرهنگی ملت ها در سطوح دو جانبه و چند جانبه ترویج می یابند تأثیرگذاری فرهنگ در زمینه سیاست خارجی به حدی است که در عصر فعلی از فرهنگ به عنوان قدرت نرم در سیاست خارجی بحث می شود که عنوان دیپلماسی فرهنگی به آن می دهند و به مفهوم استفاده از ابزارها و مکانیسم های فرهنگی برای معرفی و انتقال فرهنگ و تمدن یک سرزمین به سرزمین و فرهنگ دیگر است.
دیپلماسی فرهنگی هنر کاربست و اجرای سیاست های فرهنگی توسط نمایندگان رسمی کشورهاست. به تعبیر دیگر، مهارت و هنر استفاده از توزیع بهینه بودجه تشخیص داده شده برای برنامه های فرهنگی توسط دیپلمات ها، دیپلماسی فرهنگی نامیده می شود. این برنامه ها یا فعالیت ها، خود ممکنست در خدمت افرادی چون ایجاد صلح و ثبات جهانی، صدور فرهنگ ها و تقویت هویت ملی کشورها و جز اینها باشند. بدین سبب منظور از دیپلماسی فرهنگی کوشش برای درک، باخبر ساختن، مشارکت دادن و تأثیر گذاردن بر مردم دیگر کشورهاست. برمبنای تعریفی دیگر، دیپلماسی فرهنگی تبادل ایده ها، اطلاعات، هنر و دیگر جنبه های فرهنگ میان ملت ها بمنظور تقویت تفاهم متقابل است، دیپلماسی فرهنگی در حقیقت تامین منافع ملی با بهره گیری از ابزارهای فرهنگی است.
از آنجا که امروزه ملت ها نقش مهمی در تحولات فرهنگی ایفا می کنند. می توان گفت شناخت ملت ها و عناصر تشکیل دهنده آنها نقش مهمی در نزدیکی دولت ها دارند و باید حتما اشاره نمود که فرهنگ به عنوان قطب سوم سیاست خارجی نقش دارد. سیاست و تجارت را اگر دو رکن اصلی روابط بین الملل بنامیم باید اظهار داشت که فرهنگ رکن سوم آنست و در عضر حاضر که عصر تکنولوژی است؛ کشوری موفق است که بتواند بوسیله فرهنگ، ارزش و ایدئولوژی خود اندیشه و ترجیحات دیگر دولت ملت ها را تحت تأثیر قرار داده و گفتمان و نظم بین الملل را در جهت مبانی فرهنگی ارزشی خود هدایت کند.

منبع: صد کادو