صد کادو: «صحیفه سجادیه» یکی از با اهمیت ترین یادگارهای امام زین العابدین(ع) است که به اعتقاد برخی پژوهشگران این قرآن صاعد همچون نردبانی برای دستیابی به معارف دوده (ع) است که به ما یاد می دهد چگونه در مشکلات زندگی رابطه خودرا با خدا قوی نماییم.
امروز ۱۷ اسفند مصادف با پنجم شعبان و سالروز میلاد امام سجاد (ع) است، امامی که بعد از قیام سیدالشهدا(ع) و حادثه عاشورا، معارف الهی را در قالب دعا به شیعیان و تمامی انسان های آزاده هدیه کرد. امام زین العابدین(ع) در پنجم شعبان سال ۳۸ قمری در مدینه دیده به جهان گشود. مادرش، شهربانو دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانی ایران بود که بعد از پیروزی مسلمانان در نبرد با امپراتوری ساسانیان اسیر و به همراه سایر اسیران ایرانی به مدینه منتقل شد و به پیشنهاد امیر مومنان(ع) در انتخاب همسر، آزاد و مختار گشت.
وی در بین تمامی جوانان و صاحب منصبان مدینه، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را اختیار و به عقد وی در آمد ولی چند سالی بیش در بیت امام حسین(ع) زندگی نکرد. برای اینکه در هنگام تولد تنها فرزندش امام زین العابدین(ع) در سال ۳۸ قمری بدرود حیات گفت.
امام سجاد(ع) بعد از شهادت امام حسین(ع) در محرم سال ۶۱ قمری، در ۲۳ سالگی به مقام امامت نایل آمد و در سخت ترین شرایط تاریخ امت اسلام، رهبری شیعیان و محبّان اهل بیت(ع) را بر عهده گرفت و بعد از بازگشت به مدینه، به مدت ۳۴ سال امامت شیعیان را در طول ۵۷ سال عمر بابرکت خود بر عهده داشتند.
صحیفه سجادیه بعد از قرآن و نهج البلاغه بعنوان مهم ترین میراث مکتوب شیعه به اسامی خواهر قرآن و انجیل دوده معروف است. امام سجاد (ع) خیلی از معارف دینی مانند خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، گرامی داشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی و اشارات تاریخی را به زبان دعا مطرح نمودند.
از صحیفه سجادیه می توان بعنوان با اهمیت ترین یادگار امام سجاد(ع) یاد کرد که امام خمینی(ره) در وصیت نامه الهی سیاسی خود از این کتاب به زبور آل محمد(ص) یاد کرد و اضافه کرد: ما مفتخریم که ادعیه حیاتبخش که او را قرآن صاعد می خوانند از ائمه معصومین ما است. ما به صحیفه سجادیه این زبور آل محمد مفتخریم.
در سال ۱۳۵۳ شمسی یکی از علمای شیعه یک جلد از صحیفه سجادیه را به مفتی اسکندریه در قاهره اهدا کرد و این دانشمند اهل سنت که نویسنده تفسیر طنطاوی است، بعد از مطالعه کتاب گفت «از بدبختی ماست که تا حالا بر این گرانبهای جاوید از میراث های نبوت دست نیافته بودیم و هر چه در آن می نگرم، آنرا از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین تر می یابم.
نکته جالب این است که تا حالا بیش از ۵۶۴ عنوان کتاب، ۲۳ پایان نامه، ۳۰۰ عنوان ترجمه از صحیفه سجادیه و ۱۴۷ شرح بر این اثر در کتابخانه ملی ایران ثبت شده است.
مروری بر دعاهای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه شامل ۵۴ دعاست که دعاهای اول تا پنجم در ستایش خدا، دعا بر محمد و آل محمد(ص)، دعا بر حاملان عرش، دعا بر آنان که به پیامبران ایمان آورده اند و دعای امام سجاد(ع) برای خود و نزدیکانش است. دعای ششم دعای آن حضرت به وقت بامداد و شام، دعای هفتم در زمان رنج و مهمات، دعای هشتم در پناه بردن به خداوند، دعای نهم در شوق به آمرزش و دعای دهم در پناه بردن به خداست. دعای عاقبت به خیری، دعا در اقرار به گناه، دعا در طلب حاجت ها، دعا در دادخواهی از ستمگران، دعا هنگام بیماری، دعا در طلب بخشش و آمرزش گناهان، دعا در هنگامی که نام شیطان برده می شد، دعا در دفع بلاها و سختی ها و دعا در زمان درخواست باران، دعاهای یازدهم تا نوزدهم صحیفه را تشکیل می دهد.
دعای معروف به «مکارم اخلاق» بیستمین دعای امام سجاد(ع) در این کتاب است و دعای بیست ویکم تا بیست وپنجم شامل دعا به وقت رویدادهای اندوهبار، دعا در سختی و گرفتاری، دعا برای تندرستی، دعا برای پدر و مادر و دعای آن حضرت برای فرزندانش است. دعا برای همسایگان و دوستان، مرزداران، دعا در ترس از خدا، دعا در زمان تنگی رزق، دعا برای ادای وام، دعا در توبه و بازگشت، دعا در نماز شب، دعا در درخواست خیر و نیکی، دعا به هنگام گرفتاری و دعای امام سجاد(ع) در رضا به قضای حق، دعاهای بیست وششم تا سی وپنجم هستند.
دعای سی وششم، دعای زین العابدین(ع) در هنگام شنیدن رعد و برق است و دعاهای سی وهفتم تا چهلم شامل دعا در شکر، عذرخواهی از حق، طلب عفو و دعا به وقت یاد مرگ است. دعاهای چهل ویکم تا چهل ونهم نیز درباره درخواست پرده پوشی، ختم قرآن، زمان دیدن ماه نو، فرارسیدن ماه رمضان، وداع ماه رمضان، عید فطر و جمعه، روز عرفه، عید قربان و جمعه و دعا در دفع مکر دشمنان است. آخرین دعاهای آن حضرت در صحیفه سجادیه یعنی دعای پنجاهم تا پنجاه وچهارم نیز مربوط به ترس از حق، تضرع و زاری به درگاه حق، اصرار در طلب، اظهار فروتنی و دعای امام سجاد(ع) در رفع اندوه هاست.
فلسفه صلوات های آغازین دعاهای صحیفه
بیشتر دعاهای صحیفه سجادیه با صلوات بر محمد (ص) و آل محمد شروع می شود و یکی از سوالات این است که چرا آن حضرت در ابتدای دعاها و همین طور در میانه آنها صلوات می فرستادند. برخی معتقدند که این صلوات ها نشانه ای است تا رهبران دین شناخته شوند.
حجت الاسلام علیرضا میرجلیلی به خبرنگار ایرنا اظهار داشت: صلوات در ابتدای دعاهای صحیفه برای این است که مسیر گم نشود. یعنی، هم دین به درستی معرفی می شود و هم کسانی که رهبران حقیقی دین هستند، شناخته می شوند. تمام لحظه های زندگی دوده برای امروز ما درس است. امام سجاد (ع) در یکی از سخت ترین برهه های تاریخ دوده زندگی کردند.
وی اضافه کرد: در کتاب انسان ۲۵۰ ساله تالیف رهبر معظم انقلاب نیز آمده است دوره ای از زندگی امام سجاد(ع) اینگونه بوده که خلیفه و حاکم وقت، امام جامعه و نوه پیامبر را با وحشتناک ترین شکل به قتل می رساند و همه خانواده اش را به اسارت می گیرد و به خیال خودشان هیچ چیزی باقی نگذاشتند ولی می بینیم امام سجاد(ع) با بصیرت و صبر آن هم در زمانی که تعداد یاران آن حضرت از تعداد انگشتان دست کمتر شده بود، توانستند ورق را برگردانند به گونه ای که نهضت علمی و حرکت فرهنگی امام باقر و صادق (ع) توسط امام سجاد (ع) بنا شد.
میرجلیلی اظهار داشت: نخستین کار امام سجاد (ع) در آن شرایط این بود که دین حقیقی با لوازمش بماند، در صورتیکه تمام تلاش دشمن این بود که یک دین مخلوط و به زبان امروزی یک دین سکولار را نگه دارند. حرکت امام سجاد(ع) موجب شد تا هشام بن عبدالملک، خلیفه وقت هنگام ورود به مسجد الحرام برای طواف خانه خدا متوجه شود یک نفر به قدری در دلها جا باز کرده که همه برای او راه باز می کنند و فرزدق شاعر معروف آن زمان، این مساله را به نظم درآورده است. بر این اساس نخستین اقدام آن حضرت بصیرت افزایی بود که جوانان امروز نیز باید این بصیرت افزایی را داشته باشند و آرایه های حقیقی دین را بشناسند و به دیگران بشناسانند. متاسفانه تحریف هایی در دین ایجاد می شود ولی علمای راستین اجازه تحریف نمی دهند و باید به این علما رجوع نماییم و نگذاریم دین را از حقیقت خود منحرف کنند.
این پژوهشگر مذهبی افزود: امروز می بینیم عده ای از دشمنان در فضای مجازی مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور را به صورتی کاملا ناامید کننده ارائه می دهند و اگر در فضای مجازی بخواهید با تدبیری که آنان برای جوانان به وجود آورده اند پیش برویم، همه چیز ناامید کننده است.
وی اضافه کرد: قدم دوم امام سجاد (ع) در آن دوره شناسایی و معرفی امام جامعه بود. یعنی آن حضرت در هر لحظه خط اصلی امامت و رهبری جامعه را رها نمی کردند و با روش های مختلف حتی در بدترین حالت ها و زمانی که امام حسین (ع) با آن وضعیت شهید شدند، آن حضرت اجازه نمی دادند معرفت امام ناشناس بماند و امروز نیز پس از معرفت دین، معرفت راهور و امام مسلمین لازم است و نباید اجازه دهیم سکاندار مسیر اسلام ناشناس بماند.
ترمیم محبت مسلمانان با صحیفه سجادیه
برخی کارشناسان معتقدند امام سجاد (ع) در آن دوران خفقان و ظلم های بنی امیه طی ۳۵ سال با دعاهای صحیفه سجادیه به ترمیم و بازسازی محبت مردم نسبت به خاندان پیامبر (ص) پرداختند. حجت الاسلام مجتبی عباسلو در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا ضمن تشریح وضعیت سیاسی و اجتماعی دوران امام چهارم اظهار داشت: جامعه دوران امام سجاد (ع) جامعه ای بود که امام حسین (ع) را یاری نکردند درحالی که خیلی از بزرگان مدینه به یاد داشتند پیامبر اکرم (ع) چگونه امام حسین (ع) را گرامی می داشتند. در چنین جامعه ای که پس از شهادت سیدالشهدا (ع) یک خفقان حاکم شده بود، امام سجاد (ع) مردم را هدایت کردند درحالی که همین مردم پدرشان را در کربلا و مقابله با یزید یاری نکردند.
وی اضافه کرد: برخی تصور می کنند امام چهارم جامعه را به حال خود رها کرده و با پهن کردن سجاده ای مشغول عبادت شده بود در صورتیکه اینطور نبود. در واقعه حره که جان و مال و ناموس مسلمانان حلال اعلام شده بود، جنایت های فراوانی صورت گرفت. امام سجاد (ع) با خروج از مدینه در این واقعه دخالت نکرد و همین موضوع موجب شد تا به آن حضرت در مدینه امان نامه بدهند و درحدود چهار هزار نفر از زنان و کودکان را به امام سجاد (ع) سپردند و حتی مروان بن حکم یکی از کسانی بود که خانواده خودرا به امام چهارم سپرد درحالی که وقتی خبر هلاکت معاویه را به مروان دادند، او خواهان بیعت امام حسین (ع) و قتل آن حضرت از والی مدینه شده بود.
این کارشناس مذهبی افزود: همین دشمنان از امام سجاد (ع) بعنوان سخاوتمندترین فرد در مدینه یاد می کردند و خانه امام سجاد (ع) تنها خانه ای بود که همیشه به روی مسافران و مردم باز بود. با وجود فشار و خفقان در آن دوره، حضرت سجاد (ع) با کرامت های خود سبب جلب مردم شدند. امام چهارم با سفره داری و خورانیدن خود سخاوت داشتند و با آغوش باز ملاطفت نشان داده و مردم را جذب می کردند و از جانب دیگر تلاش می کردند تا در قالب دعا مردم را از چنین فضایی خارج کنند. در صحیفه سجادیه که ناب ترین معارف توحیدی در این متن ادبی زیبا نهفته است و در لابلای آن صلوات بر پیامبر و دوده (ع) موج می زند، به صورتی ترمیم و بازسازی محبت و علقه نسبت به خاندان پیامبر صورت می گرفت که پس از کربلا مورد هتک حرمت قرار گرفته بودند.
وی اضافه کرد: این راهبرد امام سجاد (ع) در قالب دعا بود که به صورتی کاملا حساب شده، معارف مورد نیاز مردم را از نظر عاطفی، روحی و عقیدتی در آن دوره انتقال می دادند. در حقیقت سیدالساجدین (ع) جامعه را هدایت کرده و آنرا به نقطه ای رساندند که محل تجلی علم صادقین (امام باقر و امام صادق) باشد. شخصیت امام و حرکت وی در ۳۵ سال امامت، یک حرکت تمدن ساز بود که پایه حرکت ائمه بعدی را ایجاد کرد و زمینه ساز نهصت بزرگ علمی شد که در دوره امامین صادقین رخ داد و مسلمانان و شیعیان به فقه اسلامی رسیدند. در چنین فضایی که خانه دوده بعنوان محل رجوع علمی مردم تا آن دوره بسته بود، امام سجاد (ع) زمینه هایی را فراهم کردند که ایجاد شرایط مساعد اجتماعی را به دنبال داشت و موجب ظهور علم حضرت صادقین شد که چنین دوران با شکوهی مدیون مجاهدت های امام سجاد (ع) بود.
صحیفه سجادیه نردبانی برای راهیابی به معارف اهل بیت(ع)
امام خمینی (ره) از صحیفه کامله سجادیه بعنوان نمونه کامل قرآن صاعد و یکی از بزرگترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس یاد کردند که دست ما کوتاه از نیل به برکات آنست و آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور اللَّه نشأت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می آموزد. به اعتقاد برخی پژوهشگران این قرآن صاعد همچون نردبانی برای دستیابی به معارف دوده (ع) است که به ما یاد می دهد چگونه در مشکلات زندگی رابطه خودرا با خدا قوی نماییم.
حجت الاسلام محمدرضا فوادیان با اشاره به خانه نشینی امام زین العابدین (ع) پس از واقعه عاشورا و آن دوران سخت برای دوده اظهار داشت: در روایات تاریخی آمده است که مردم در آن دوره گرفتار ارتداد سیاسی اجتماعی شدند. یعنی از در خانه اهل بیت(ع) فاصله گرفتند و کسی با آنها کاری نداشت، مگر چند نفر مانند ابوخالد کابلی، ابوحمزه ثمالی، سعید بن مسیب و یحیی ام طویل و امام سجاد فرمود در مکه و مدینه به اندازه ۲۰ نفر هم ما را دوست ندارند. در کتاب انسان ۲۵۰ ساله که سخنان رهبر انقلاب جمع آوری شده، آمده است که برخی مسائل فوق العاده عجیب در مکه و مدینه رخ داد، به شکلی که کسی با دوده هیچ کاری نداشت و مردم دنیا زده به دنبال مطربان و خوشگذرانی های خودشان بودند.
وی اضافه کرد: امام سجاد (ع) طی این ۳۴ سال زمینه را برای دانشگاه علوم دوده ایجاد کرد که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) ادامه دهنده همین حرکت امام بودند. آن حضرت در قالب دعا معارف را بیان نمودند. برخی فکر می کنند صحیفه سجادیه فقط کتاب دعاست در صورتیکه کتاب عرفان، سیاست، حکمت، اخلاق و زندگی است. اگر به صحیفه سجادیه خواهر قرآن گفته می شود بدین سبب است که این کتاب پس از قرآن و نهج البلاغه از معصوم صادر گردیده است. یعنی هم معارف قرآن در آنست و هم زیبایی های حکمت آمیز کلام امیر در این صحیفه موج می زند. رهبر انقلاب می فرماید این کتاب عصاره تفکر دوده (ع) است. یعنی اگر بخواهیم افکار چهارده معصوم را عصاره گیری نماییم، باید صحیفه سجادیه را مطالعه نماییم.
فوادیان افزود: این کتاب متاسفانه بین ما مهجور است و ما شیعیان با این کتاب انس نداریم و ظرافت ها و ظرفیت های این کتاب برای ما پوشیده و پنهان است. هر کسی به هر شکلی با این کتاب آشنا شده، جان خودرا از معارف این کتاب سیراب کرده که می توان به خانم آنه ماری شیمل اسلام شناس آلمانی یا ویلیام چیتیک دانشمند و عرفان پژوه آمریکایی اشاره نمود که وی نیز ترجمه زیبایی به زبان انگلیسی برای صحیفه سجادیه نوشته است. وقتی غربی ها می خواهند اسلام را بشناسند، بطور معمول با جلوه های تاریخی و خشن اسلام روبر می شوند درحالی که صحیفه سجادیه بُعد درونی اسلام است و کسی که با صحیفه انس داشته باشد، به تمام زیبایی های اسلام دست پیدا می کند. بدین سبب کسانی که مسلمان هم نبودند وقتی به این کتاب رسیدند، زانویی از ادب در مقابل این کتاب به زمین زدند.
صحیفه سجادیه کتاب جامع برای چگونه زیستن
وی از صحیفه سجادیه بعنوان کتابی جامع برای چگونه زیستن یاد کرد که سبک زندگی را ارائه می دهد و در ادامه اظهار داشت: انسان ها دارای چهار ارتباط هستند. یکی ارتباط با خدا، دیگری ارتباط با طبیعت، سوم ارتباط با همنوعان و چهارم رابطه با خود و امام سجاد (ع) این چهار رابطه را به زیبایی تبیین کرده است. بطورمثال رابطه با خدا در دعای اول آمده که مشتمل بر حمد خداست. رابطه با دیگران در صحیفه سجادیه از رابطه با فرشتگان تا همسایگان و پدر و مادر و فرزندان در قالب دعا آمده است. رابطه با عالم طبیعت نیز در دعاهایی مربوط به مسائل طبیعی مانند درخواست باران در زمان خشکسالی یا هنگام رویت هلال ماه یا هنگام شنیدن رعد و برق آمده است. دعا برای خود نیز همان رابطه با خود است که در دعای پنجم صحیفه سجادیه آمده است و ما می توانیم بار زندگی خودرا باتوجه به صحیفه به سرمنزل برسانیم.
این کارشناس مذهبی اضافه کرد: صحیفه سجادیه کتابی فوق العاده برای چگونه زیستن است و ما باید با این کتاب انس بیشتری داشته باشیم. اگر می خواهیم به معارف دوده دست پیدا نماییم، صحیفه سجادیه نردبان آسمان است که در همه حوزه های زندگی انسان از قسط و قرض، بیماری، مرگ، طلب مغفرت از خدا و دیگر مسائل حرف برای گفتن دارد.
فوادیان دعا را بهترین حالت انسان با خدا دانست و اظهار داشت: وقتی به به لیست صحیفه مراجعه می نماییم، متوجه می شویم که امام سجاد (ع) به ما یاد می دهد که در مسائل و مشکلات زندگی چگونه رابطه خودرا با خدا قوی نماییم. صحیفه چنین کتابی است که پیش هر کسی حتی غیر مسلمان گذاشته شود؛ بااینکه همه دین ها با خدا حرف می زنند اما نوع و جنس صحبت های امام سجاد (ع) در این کتاب به صورتی فوق العاده بیان شده است. چون علم امام به علم خدا متصل است و خدا را به خوبی می شناسد و راه چگونه صحبت کردن با خدا را به ما می آموزد.
وی با اشاره به تعدادی از دعاهای صحیفه سجادیه اظهار داشت: امام سجاد (ع) که حادثه کربلا و دوران اسارت را تحمل کرد طی ۳۴ سال با خدا سخن گفته و یک جا شکوه نکرده است. چون از ابتدا تا انتهای صحیفه سجادیه، همه حمد خداست. بنابر این اگر مشکلی در عالم وجود دارد، تقصیر ما انسان هاست. اگر با عینک صحیفه سجادیه به جهان نگاه نماییم، خواهیم دید همه چیز سر جای خود و به نحو احسن قرار دارد. چون نظام خلفت یک نظام احسن است و این خدایی که خلقتش را بر نظام احسن استوار کرده، همه چیز را بر سر جایش قرار داده است، برهان نظم در جهان وجود دارد و کژی ها و کاستی ها تقصیر ما انسان هاست که سر جای خود نیستیم و نگاهی صحیح به جهان نداریم و امام سجاد (ع) با این کتاب می خواهد دید وسیع و جامع نسبت به هستی به ما بدهد و انسان با صحیفه سجادیه به هستی شناسی قوی دست می یابد.